حمل‌ونقل دریایی، تاریخی قدیمی و پر فراز و نشیب دارد. این صنعت متناسب با رشد جوامع به توسعه رسیده و امروزه با به خدمت گرفتن تکنولوژی به پیشرفت کم‌نظیری نائل آمده است. استفاده از ماهواره‌ها در حرکت کشتی‌ها و ارائه اطلاعات بسیار دقیق از اوضاع جوی تنها بخشی کوچک از به خدمت گرفتن دانش و تکنولوژی در صنعت حمل‌ونقل دریایی را روشن می‌سازد.
آمار سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهد که میانگین حمل‌ونقل کالا از طریق دریا در جهان ۱۱ میلیارد تُن در سال بوده و البته عدد قابل توجهی است؛ این مثال به‌خوبی نقش و اهمیت حمل‌ونقل را نشان می‌دهد. در همین راستا حدود ۱۰۰ هزار شناور وظیفه‌شان جابه‌جایی این حجم از کالا بین کشورها بوده که همین مورد بیانگر اهمیت حیاتی و اساسی حمل‌ونقل دریایی در عرصه تجارت جهانی است. از همین منظر سهم قاره آسیا در این تردد آبی و حمل‌ونقل دریایی بیش از ۵۰ درصد است؛ عددی که نشان از رونق این امر در قاره آسیا دارد.
در بحث حمل‌ونقل دریایی برخی معیارها همچون جمعیت، جغرافیا و بازارهای تولید و مصرف، تعیین‌کننده هستند. اگر خوب به مناطق بزرگ حمل‌ونقل دریایی جهان نگاه کنیم، متوجه این نکته خواهیم شد که آسیای جنوب شرق به‌ویژه کشور چین عمده بازارهای تولیدی را در اختیار دارد؛ همچنین کشورهای اروپایی که آن‌ها نیز دارای شاخص‌های مطلوب درزمینه دسترسی هستند.
آمار منتشر شده نشان می‌دهد که برای رساندن کالاهای حوزه جنوب شرق آسیا و اروپا به همدیگر یا به سایر نقاط جهان، باصرفه‌ترین و اقتصادی‌ترین راه، عبور کشتی‌ها از حوزه خلیج فارس است. این مزیتی بزرگ و بالقوه برای کشورهای این حوزه و کشور جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌آید و به عقیده من جای کار بسیار دارد.
البته برخی کشورها با سرعت و شتاب بسیار بالا توانسته‌اند از مزیت حمل‌ونقل و ترانزیت دریایی استفاده‌های اقتصادی بسیار زیادی را ـ به‌عنوان درآمد پایدار ملی ـ ببرند و منابع درآمدی قابل اتکایی برای تقویت اقتصاد ملی خود تعریف کنند. در همین ارتباط می‌توان به رتبه‌بندی ۱۰۰ بندر بزرگ کانتینری جهان در سال ۲۰۲۱ اشاره کرد؛ سهم کشورهای آسیایی در این میان بسیار قابل توجه بوده به‌گونه‌ای که امارات متحده عربی و مشخصا بندر جبل علی در این رتبه‌بندی در جایگاه هفتم قرار دارد. این جایگاه قطعا زاییده تصادف نیست و ناشی از برنامه‌ریزی‌های دقیق و سرمایه‌گذاری‌های سنگین بوده است.
البته این مورد را هم اضافه کنم که متناسب با اهمیت حمل‌ونقل دریایی خصوصا نوع کانتینری و ذکرِ صرفه اقتصادی آن، در این صنعت و در حوزه خلیج فارس و برخی همسایگان دیگر همچون عمان، قطر و کویت تلاش‌های سودمند زیادی انجام گرفته است یا در دستور کار قرار دارد. این اقدامات درزمینه توسعه ظرفیت بنادر موجود و راه‌اندازی اسکله‌ها و فضاهای بندری مختلف، همچنین استفاده از تکنولوژی نوین با هدف بهره‌مندی از ظرفیت اقتصادی صنعت حمل‌ونقل دریایی طی دو سه دهه‌ی اخیر بوده است.
به‌عنوان‌مثال کشور عمان را ذکر می‌کنم که چندین سفر به آن کشور داشته‌ام؛ در این سفرها نیز در جریان بزرگ‌ترین تاسیسات بندری و سنگین‌ترین سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته در این صنعت قرار گرفته‌ام. آن‌ها بر روی تبدیل‌شدن کشورشان به یک سکوی بزرگ مونتاژ روی صادرات و حمل‌ونقل، حساب زیادی باز کرده‌اند و به‌گونه‌ای طبق چشم‌انداز اقتصادی‌شان به سمت تبدیل‌شدن به یک ایستگاه بزرگ اقتصادی و خدمات حمل‌ونقل دریایی می‌روند. قصد من از بیان چنین مثالی، این است که بگویم دنیای اقتصاد دنیای شناسایی و به‌کارگیری مستمر و سریعِ فرصت‌هاست، کشور ما که ازنظر جغرافیایی و دسترسی به دریا دارای موقعیتی بسیار بهتر از کشورهای حوزه است و از امتیازات بیشتری نیز در این زمینه برخوردار است، باید این فرصت گران‌بها را غنیمت به‌شمارد و به سمت بهره‌مندی از مزایای فراوان اقتصادی این صنعت حرکت کند.
به اعتقاد من این کار را می‌توان از مناطق ویژه اقتصادی مستقر در کنار بنادر کشور همچون منطقه ویژه بندر امام خمینی (ره) که از شاخص‌های مورد نظر صنعت حمل‌ونقل دریایی بهره‌ی کافی می‌برد، آغاز کرد و بدون اتلاف وقت به سایر بنادر نیز تعمیم داد. به هر ترتیب قرار گرفتن در کنار خلیج فارس و دریای عمان یک مزیت اقتصادی بزرگ برای کشور ما به حساب می‌آید و ما باید بهره لازم را از آن ببریم و از این راه کمک‌حال اقتصاد ملی خود باشیم.
شاید ذکر این نکته ضروری باشد که در بحث حمل‌ونقل دریایی معمولا صاحبان کالا کانتینر‌پسند هستند و این ابزار را بر دیگر شیوه‌های نگهداری و حمل ترجیح می‌دهند، بر همین اساس اولویت نگاه توسعه‌ای ما در بحث حمل‌ونقل دریایی می‌تواند کانتینر باشد.
آمار نشان می‌دهد که کانتینرها بیش از ۱۵ درصد از کل حمل‌ونقل دریایی در تجارت جهانی را شامل می‌شوند که نسبت بالایی است و احتمالا به همین دلیل است که منطقه آسیای جنوب شرق به‌ویژه چین، با درک اهمیت این صنعت و منافع اقتصادی آن و اجرایی کردن طرح‌های تاسیس و توسعه بنادر خود، در‌حال حاضر دارای بیش از ۵۵ بندر ویژه حمل‌ونقل کانتینر است، به‌طوری که ۴۶۰ میلیون تن از کانتینرهای حمل کالای جهان در این بنادر بارگیری می‌شود. البته چین کشوری با اقتصاد مبتنی بر تولید کلان و حجم انبوه واردات مواد اولیه و صادرات کالاهای تولیدی به تمام نقاط جهان است و نظام توسعه‌ای آن محدود به یک یا چند حوزه و صنعت نیست؛ برنامه‌های توسعه این کشور بسیار جامع و همه‌جانبه و دربرگیرنده همه حوزه‌ها ازجمله حمل‌ونقل دریایی است و نوشتن از آن صرفا ازنظر مقایسه و تلاش به‌منظور بسط هرچه بیشتر این مبحث است.
طبق آمار موجود حدود ۶۰۰ میلیون انسان در پیرامون ما زندگی می‌کنند و به‌طور طبیعی یک بازار مصرف بزرگ را تشکیل می‌دهند. با توجه به‌صرفه حمل‌ونقل دریایی کالا و حتی ترانزیت جاده‌ای آن کالاها می‌توان از این موقعیت جغرافیایی به نفع کشورمان استفاده کرد، البته تحقق این امر به یک برنامه جامع و ایجاد زیرساخت‌های لازم همچون توسعه بندری، اصلاح ناوگان حمل‌ونقل جاده‌ای، تفاهم‌نامه‌های کاربردی با کشورهای هدف بستگی دارد. اگر اراده‌ای جدی در کار باشد می‌توانیم در این زمینه موفق شویم. باید توجه داشت که در مفهوم تجارت، ارزان شدن قیمت تمام‌شده یک کالای وارداتی و حتی صادراتی برای یک تاجر اهمیت بسیاری دارد بنابراین اگر شرایط حمل‌ونقل آبی و جاده‌ای یا ریلی به‌گونه‌ای ارزان نسبت به سایر شیوه‌ها در نظر گرفته شود قطعا تاجر کشور همسایه، برای ترانزیت کردن کالای خود به سمت ما خواهد آمد. به بیان دیگر ترانزیت کالا از مراکز تولید آن کالاها به مراکز مصرف، اهمیت اقتصادی زیادی دارد که باید مورد توجه متولیان امر و برنامه‌ریزان این حوزه قرار بگیرد.
بسیاری کشورها با انجام سرمایه‌گذاری کلان در مواردی چون توسعه بنادر و ناوگان کشتیرانی خود کوشیده‌اند سهم قابل توجهی از بازار صنعت حمل‌ونقل کانتینری و غیر کانتینری دست پیدا کنند. برای پایان دادن به مطلبم و در مقام مقایسه مجددا به عملکرد صنعت بندری امارات، قطر، کویت، عمان، عربستان و پاکستان در سال ۲۰۲۱ اشاره می‌کنم تا نتیجه‌گیری این بحث فارغ از ابهام باشد. این کشورها در سال مذکور با جابه‌جایی تعداد ۳۳ میلیون کانتینر، عملکرد بندری موفقی داشته‌اند، از طرفی عملکرد بنادر کشور ما بسیار کمتر از دو میلیون کانتینر بوده و این در حالی است که ایران نقاط قوت بسیاری دارد و از شاخص‌های لازم دسترسی به بازارهای تولید و مصرف بهره می‌برد اما در این زمینه موفق نبوده‌ایم.
همچنین مقام معظم رهبری نیز در خصوص اقتصاد دریامحور بر لزوم توسعه‌ی این اقتصاد و حتی رشد و توسعه مناطق و شهرهای ساحلی تاکید داشته‌اند که باید مورد توجه قرار گیرد. اخیرا هم بحث‌هایی در مورد تقویت حوزه کشتی‌سازی و توسعه حمل‌ونقل دریایی اعم از باری و مسافری شده است. صنعت حمل‌ونقل دریایی با گذشته خود به‌شدت فاصله گرفته و به‌اصطلاح تکنولوژی‌محور شده است. بنابراین برنامه‌های توسعه‌ای در صنعت کشتی‌سازی کشور نیز باید متناسب با پیشرفت‌های فنی موجود در دنیا پیش برود تا در این زمینه از قافله جهانی عقب نمانیم و به‌اندازه نام و حجم جغرافیایی و اقلیمی ایران، حرفی برای گفتن داشته باشیم.