اشاره قوی‌ترین بادها در ناحیه‌ی دور از سواحل و قسمت‌های میانی خلیج فارس که دور از تاثیر عوامل ساحلی است روی می‌دهد، زیرا در نواحی دور از ساحل، هوا تنها روی سطح آب جریان دارد و اصطکاک به حداقل می‌رسد. در نتیجه، سرعت باد در این مناطق، بیشتر از مناطق نزدیک به ساحل است. در خلیج فارس، موضوع باد مانند دیگر دریاها و اقیانوس‌ها، از دو جنبه‌ی دریانوردی و انتخاب لنگرگاه، اهمیت فراوان دارد. شناخت آب و هوای خلیج فارس، به‌خصوص از نقطه‌نظر شدت وزش بادهای آن، می‌تواند راهنمای خوبی برای دریانوردان در انتخاب مسیر مناسب و به‌خصوص لنگرگاه ایمن برای درامان‌بودن از هر نوع خسارت جانی و مالی باشد.
انواع بادهای محلی خلیج فارس
بادهای منطقه‌ی خلیج فارس را می‌توان به دو دسته‌ی کلی تقسیم کرد:
الف: بادهای موسمی منظم فصلی (Monsoon):
این نوع بادها مانند سایر بادهای منظم فصلی، در اثر تغییرات فشار هوا در مقاطع زمانی مختلف و در طول سال به وجود می‌آیند و معمولا شدت آن‌ها زیاد نیست. با توجه به این‌که در زمستان، هوای مجاور کرانه‌های گرم خلیج فارس از هوای مجاور فلات این منطقه و شبه‌جزیره عربستان، گرم‌تر است، بنابراین، جهت بادها از شمال و جنوب به درون خلیج فارس است و در نتیجه، از جهت شمال غربی به جنوب شرقی و بهموازات سواحل به حرکت درمی‌آیند. نظم و ترتیب این بادها از طریق جبهه‌های هوای سرد مدیترانه که از سمت عراق وارد خلیج فارس می‌شوند، به هم می‌ریزد و تغییرات عمده‌ای در جهت وزش آن‌ها به وجود می‌آید. بدین معنی که با تشکیل هر یک از مراکز کم‌فشار، بادها از جنوب شرقی به‌سوی آن کشیده می‌شود و یا از شمال غربی به جنوب غربی آن را همراهی می‌کند. در فصل تابستان، بادهای منظم موسمی خلیج فارس، زاییده‌ی منطقه‌ی فشار کم آسیایی، بر فراز پاکستان است و به همین سبب در تمام تابستان، باد در جهت ثابت شمال غربی به جنوب شرقی می‌وزد.
به‌طور کلی این بادها به‌صورت استوار و ثابت و محل اصلی تشکیل آن در دریای چین و اقیانوس هند بوده، به‌طوری‌که در این مناطق، هوای بالای خشکی در تابستان گرم‌تر و در زمستان سردتر از هوای روی اقیانوس است؛ در نتیجه تغییری دائمی در فشار جوی این منطقه تولید می‌شود و تغییرات فصلی حرارت هوا، موجب تولید بادهای موسمی می‌شود که شامل دو بخش زیر است:
موسمی جنوب غربی (موسمی تابستانی): از فروردین‌ماه تا اواخر شهریورماه می‌وزد و با شدت قابل ملاحظه‌ای به بعضی سواحل برخورد می‌کند. این موسمی به «موسم‌تر» نیز معروف است و با باران و رعدوبرق نسبتا شدیدی هم همراه است. معمولا شدت این موسمی، از موسمی شمال شرقی یا موسمی زمستانی که توضیح داده خواهد شد، بیشتر است.
موسمی شمال شرقی (موسم زمستانی):
این باد از مهرماه تا اواخر اسفندماه از دریای چین و اقیانوس هند می‌وزد. این موسمی تحت عنوان موسمی آرام و یا خشک نیز نامیده می‌شود؛ هرچند که شدت آن اغلب به‌اندازه‌ی طوفانی متوسط است.
ب: بادهای محلی:
بادهای محلی منطقه‌ی خلیج فارس، همان بادهایی هستند که از سمت ثابت شمال غربی به جنوب شرقی می‌وزند و در هر منطقه از اقلیم خلیج فارس به نام‌های ویژه‌ای معروف هستند که با توجه به این‌که وجوه مشترکی بین بادهای هرمزگان و بوشهر وجود دارد، به‌طور تجمیعی به شرح چهار باد معروف این مناطق می‌پردازیم.
باد شمال: معمولا این باد از سمت شمال و شمال غربی می‌وزد و با شدت متفاوت (متغیر) تقریبا 9 ماه از سال بهموازات کرانه‌ی شمال خلیج فارس می‌وزد. تقریبا در تمامی منطقه‌ی خلیج فارس به نام باد شمال معروف است. البته باید دانست در مناطق دریایی قشم و بندر عباس به‌دلیل چرخش جهت عقربه‌های قطب‌نما، جهت وزش آن از غرب و حتی جنوب غربی است. کاهش ناگهانی فشار هوا که سبب ایجاد باد شمال می‌شود، اغلب طوفان‌های شدید و خطرناک حتی با مقیاس شش و گاهی تا هشت درجه را به وجود می‌آورد. شدت آن بین 22 تا 27 نات و گاهی اوقات به 34 تا 40 نات نیز می‌رسد.
بهترین نمونه‌ی باد شمال در تابستان، باد شمال 40روزه است که از اواسط خردادماه تا پایان تیرماه می‌وزد و در نواحی شمال خلیج فارس، گردوخاک فراوانی از صحراهای سوریه و عراق به همراه می‌آورد. نتیجه‌ی این گردوخاک، کم‌شدن دید در دریاست که گاهی آن را به صفر می‌رساند.
باد شمال برخلاف باد کوش یا قوس، باد خشکی است و وزش آن در زمستان به‌ویژه در هرمزگان، دما را کاهش می‌دهد و گاهی نیز سبب بارندگی می‌شود و همچنین، موجب کاهش دید و ایجاد گردوغبار می‌شود. در تابستان موجب شرجی کمتر و ایجاد گرمای سوزناک شده و بارندگی به همراه ندارد و در صورت بارش، در سمت شرق هرمزگان خواهد بارید. در ضمن، در هنگام رخداد این باد و شدت عمل آن در قشم و بندر عباس، ابرها کاملا از بین رفته و شاهد آسمانی صاف می‌شویم. تجربه نشان می‌دهد که عملکرد این باد، بیشتر در ساعات عصر از حوالی یک بعدازظهر تا قبل از دو شب و همچنین شدت آن بین ساعات سه تا هفت عصر است. جالب است بدانید که این باد، معروف‌ترین باد محلی استان بوشهر است و تقریبا تنها جریانی است که هوای گرم تابستان را تا حدودی متعادل می‌سازد. به همین دلیل در گذشته، بیشتر ساکنان بوشهر، پنجره‌های منازل خود را به‌طرف شمال غربی نصب می‌کردند. پایداری باد شمال در تابستان بیشتر از زمستان است. بین نیمه‌ی خردادماه تا 25 تیرماه، روزهای تداوم این باد است.
وزش این باد در زمستان ناگهانی است و طی چند دقیقه از باد ملایم جنوب شرقی به باد شمال غربی تغییر می‌یابد. گاهی اوقات این باد در زمستان باعث رگبار و باران می‌شود، ولی در تابستان خشک بوده و آسمان نیز صاف و بدون ابر است.
وزش شدید و ناگهانیِ باد شمال برای کشتی‌ها و قایق‌های کوچک خطرناک است. از نشانه‌های دیگر آن می‌توان به گردوخاک ناگهانی و کاهش دید اشاره کرد.
در زمینه‌ی وزش این نوع باد در مناطق دریایی تنگه‌ی هرمز باید اشاره به این موضوع داشت که با دو نوع از این بادها مواجه هستیم:
1 ـ باد شمال زمستانی:
سمت باد از غرب و در ماه‌های آبان تا بهمن وزیدن می‌گیرد و از نشانه‌های آن، موج‌های مرده‌ی سنگین پس از اتمام بادها است. (به‌ویژه در بنادر غرب تنگه‌ی هرمز)
2 ـ باد شمال تابستانی:
سمت باد از جنوب غربی و در ماه‌های خرداد تا شهریور وزیدن می‌گیرد و از نشانه‌های آن، گردوخاک همراه با کاهش دید افقی است.
باد نشئی یا نعشی (Nasi): این باد بیشتر از سمت شرق و شمال شرقی در اواخر پاییز و فصل زمستان، کرانه‌های هرمز و نواحی اطراف را تحت تاثیر قرار می‌دهد و در جابه‌جاکردن ابرها و یا در اصطلاح محلی در نو و کهنه‌کردن ابرها، موثر افتاده و نوید باران را می‌دهد. عده‌ای بر این باوراند که باد نعشی از جانب (النعش) می‌وزد و علت نام‌گذاری آن نیز به همین دلیل است. نحوه‌ی وزش آن ناگهانی و نسبتا شدید و سرعت باد نیز به فراتر از 30 نات خواهد رسید و همراه با سرما و گاهی اوقات با ابر و بارندگی است و معمولا چند روز ادامه پیدا می‌کند. در ضمن با دو نوع نعشی کوچک و نعشی بزرگ شناخته می‌شود که نعشی کوچک تا سه روز و نعشی بزرگ هم معمولا تا هفت روز ادامه خواهد داشت که سه روز اول بسیار شدید خواهد بود و احتمالا از بادی است که از مراکز کم‌فشار آسیا سرچشمه می‌گیرد و به‌سوی خلیج فارس رانده می‌شود.
از موارد تشخیص نعشی کوچک و بزرگ در این است که اگر باد نعشی در تلاقی با سپیده‌دم با جزر آب بود، در ادامه با نعشی کوچک مواجه هستیم و اگر با مد صبحگاهی مواجه شدیم، با نعشی بزرگ و شدید مواجه خواهیم شد.
این باد به‌ندرت پیوسته و یکنواخت و در مدت زمان طولانی در جهت و سرعت ثابت باقی می‌ماند؛ بنابراین زمانی بیش از 10 دقیقه برای تشخیص و اظهار عقیده لازم است و از علائم آن گردوخاک ناگهانی است. معمولا از نیمه‌شب به بعد با شدت و تا ظهر ادامه خواهد داشت و بهتدریج از سرعت آن کاسته خواهد شد و دوباره در شب بعدی با همان شدت شروع به وزیدن خواهد کرد.
البته با توجه به تغییرات اقلیمی در سال‌های اخیر، از شدت باد و تعداد روزهای آن کاسته شده، به‌طوری‌که اخیرا تعداد روز مختص باد نعشی به یک روز هم کاهش پیدا کرده و یا شدت باد به 30 نات نیز نخواهد رسید.
باد قوس، کوش، شرجی یا گوس (Gows): این باد از سمت جنوب شرقی و گاهی اوقات از سمت شرق و در فصل زمستان به‌ویژه ماه‌های بهمن و اسفند می‌وزد و در نتیجه‌ی رسیدن مراکز کم‌فشار مدیترانه‌ای و یا مرطوب ناحیه‌ی استوایی بر روی خلیج فارس ایجاد می‌شود. باد قوس در فصل تابستان هم می‌وزد و از بادهای بسیار نامطلوب کرانه‌های خلیج فارس به‌شمار می‌آید، زیرا پس از عبور از دریا، رطوبت و بخار آب زیادی به کرانه‌های شمالی منتقل می‌کند و در نتیجه‌ی آن، رطوبت نسبی افزایش یافته، شرجی هوا هم مشکلات تنفسی به وجود می‌آورد. هنگام وزش این باد، فعالیت‌های روزمره‌ی زندگی در ناحیه خلیج فارس و دریای عمان بسیار دشوار می‌شود.
به‌طور کلی در زمستان و تابستان هر دو می‌وزد و چون همیشه با خود، شرجی همراه دارد، به باد شرجی معروف است. برعکس باد شمال، باد قوس در زمستان بسیار دوست‌داشتنی و در تابستان، منفور است. ویژگی‌های این باد، درست برعکس باد شمال است. بدین معنی که در زمستان، تولید ابر و باران کرده و از سردی هوا می‌کاهد و به همان نسبت در تابستان، ایجاد شرجی بیش از اندازه و گرمای طاقت‌فرسا می‌کند. به‌نوبه‌ی خود، سهمگین‌تر از باد شمال است و اگر شدت یابد، شناورهای زیادی را در کام دریا فرو می‌برد. جالب است بدانید که در گذشته برای حرکت کشتی از هند به بوشهر از این باد استفاده می‌شد.
باد سهیلی یا ساحلی (Soheyli): بادی است که در مناطق مختلف خلیج فارس از سمت جنوب غربی می‌وزد. بدین ترتیب که باد قوس در جهت عقربه‌های ساعت می‌چرخد تا جهت وزش آن از سمت جنوب غربی قرار گیرد، اما در قشم و بندر عباس جهت باد به‌دلیل چرخش عقربه‌های قطب‌نما بین جنوب شرقی تا جنوب محسوب می‌شود و زمان وزش آن در تابستان (بیشتر در تیرماه و مردادماه) است و از نشانه‌های آن، خنک‌شدن هوا و مطبوع‌بودن آن است.
دلایل به‌وجودآمدن باد سهیلی، عبور توده‌های هوای کم‌فشار مدیترانه‌ای از روی خلیج فارس است. اگر در اواخر ماه شهریور و حدودا از 25 به بعد آن ماه بوزد، نوید پایان تابستان و گرما را می‌دهد و چون بعد از طلوع ستاره سهیل می‌وزد، به نام باد سهیلی معروف شده است. شمال این باد بیشتر در زمستان و تابستان و به‌طور کلی در تمام فصول سال می‌وزد. در زمستان آزاردهنده و در تابستان دوست‌داشتنی است. همیشه در زمستان و به‌خصوص بعد از بندآمدن باران، انتظار آن می‌رود که وزیدن گیرد و خشکه‌ی سرما را با خود بیاورد. گاهی تا مدت 10 الی 12 روز در زمستان به‌طور مداوم می‌وزد و در تابستان نیز بعد از فروکش‌کردن آن، باد قوس می‌آید.
شمال خوری: بادی است که از سمت شمال غربی و در زمستان (اواسط دی‌ماه تا اواخر بهمن‌ماه) وزیدن می‌گیرد و همراه آن سرمای شدید و کاهش دما رخ خواهد داد. دریا نیز مواج شده و بیشترین شدت آن در شب از حوالی 9 شروع می‌شود و تا 10 ساعت بعد از آن ادامه خواهد داشت و دوباره تا چند شب این مورد تکرار خواهد شد. شرایط در روز آرام‌تر بوده و در منطقه‌ی قشم و درگهان این باد از شدت بیشتری برخوردار است.
باد عیوگی: بادی است که از سمت شرق و گاهی اوقات از جنوب شرقی و در ماه‌های تیر و مرداد در تابستان وزیدن می‌گیرد و شدت عمل آن در حد یک روز و فعالیت آن فقط در طول روز است.
باد مطلعی: بادی است که از سمت شرق و در ماه‌های آذر و دی وزیدن می‌گیرد و شدت عمل آن در حد یک روز و فعالیت آن فقط در طول روز است.
قابل توجه این‌که می‌توان از تفاوت‌های باد عیوگی و مطلعی، به‌شدت سرعت باد آن‌ها اشاره کرد، به‌طوری‌که باد عیوگی با مقدار سرعت باد کم و بیش قابل تحمل ولی باد مطلعی با بیشترین شدت از نوع بادهای شرقی است که در سواحل و لنگرگاه‌ها موجب تلاطم بسیار خواهد شد.
باد عقربی: بادی است که از سمت شرق و گاهی اوقات از جنوب شرقی و در ماه‌های تیر و مرداد در تابستان شروع به وزیدن می‌کند و از نشانه‌های آن، شرجی و گرمای زیاد است و همچنین پس از پایان‌یافتن این باد، موج مرده‌ی سنگینی ایجاد خواهد شد.
باد فارسی: بادی است که در اواخر شهریورماه از سمت شمال غربی وزیدن گرفته و نوید شروع فصل پاییز را می‌دهد. تنها بادی است که نمی‌توان آن را از قبل پیش‌بینی کرد، اما نشانه‌هایی دارد که از لحظات قبل از شروع باد، می‌توان آمادگی لازم برای برخورد با آن را ایجاد کرد. ازجمله این‌که در اکثر موارد در ساعات منتهی به غروب رخ داده و قبل از شروع، ابری ستون‌مانند که سرخی غروب خورشید در آن نمایان است، به وجود می‌آید. همچنین از علائم دیگر این باد می‌توان به کاهش دید ناگهانی و گردوخاک با غلظت بالا اشاره کرد و از آن‌جا که شروع آن با شروع مد بوده، بنابراین با امواج بالایی روبه‌رو نخواهیم بود و چون از سرزمین پارس به‌سمت دریا وزیدن گرفته، به باد پارسی یا فارسی معروف شده است. کل شدت باد فارسی به حداکثر یک ساعت و به‌صورت گذری با بادهای شدید بوده و مانع بزرگی برای تردد شناورها محسوب می‌شود. در طول سال هم امکان دارد، بیش از یک بار رخ دهد و احتمال تکرار آن در اواخر اسفندماه و یا هفته‌ی اول فروردین‌ماه برای تغییر فصل زمستان به بهار نیز دور از انتظار نیست. در ضمن گاهی همراه با بارش جزئی خواهد بود که موجب کاهش گردوغبار خواهد شد.
باد لوار (آتش باد): بادی است که از سمت جنوب غربی می‌وزد و از بیابان‌های عربستان نشئت می‌گیرد. زمان وزش باد لوار از تیرماه تا شهریورماه است و از بادهای موسمی استان هرمزگان به حساب می‌آید. بادی است سوزاننده که نشان‌دهنده‌ی به‌ثمررسیدن خرماست.
توصیف بادهای باستانی دریایی
با توجه به اهمیت موضوع باد در سفرهای دریایی از دوران قدیم تاکنون، نام‌های مختلفی بر روی بادهای متفاوت از سمت‌های گوناگون گذاشته شده که دانستن آن خالی از لطف نیست. در ضمن، هنوز هم در دریانوردی از این اصطلاحات استفاده می‌شود.
در ادامه با تعدادی از بادهای محلی خلیج فارس که از سال‌های دور، بومیان و همچنین دریانوردان به‌کرات از آن استفاده می‌کردند، آشنا می‌شویم. هرچند استفاده از نام این بادها در سال‌های اخیر، کمتر شده است و تمرکز بر روی سمت و درجه‌ی بادها برای اعلام به دریانوردان، بیشترین استفاده را دارد.
برّو (Barrow): نسیم ملایمی است که بیشتر در فصل تابستان از سمت خشکی به دریا می‌وزد و با وزش آن، موج‌های خفیف دریا نیز آرام می‌گیرد. این باد همان بادی است که از بر یا خشکی می‌آید و همان باد برّی است.
پنجه (Panjeh): زمان وزش آن 45 روز بعد از نوروز است و شدت چندانی ندارد.
تریه (Teriyeh): در زمستان و بیشتر در اوایل دی‌ماه می‌وزد.
تویبه (Tuveybeh): در اواخر بهمن‌ماه وزیدن می‌گیرد و بیش از چند روزی دوام ندارد.
سبعه (Sabeh): بادی هفت‌روزه است که زمان وزش آن از بیستم مهرماه به بعد است و به مدت هفت روز می‌وزد.
شهرین (Sahreyn): حدود هفت الی 10 روز مانده به نوروز می‌وزد و دو ویژگی دارد: چنانچه با باران همراه باشد، شهرین آبی نام می‌گیرد و میگویند برای کشتزار بسیار مفید است و اگر بارانی نداشته باشد، چون سبب ازبینرفتن و خشکیدن علفهای بیابانی می‌شود، آن را شهرین آتشی یا آتش‌باد نام می‌نهند.
غیوب (Geyub): این باد در فاصله‌ی دهه‌ی اول فروردین‌ماه تا نیمه‌ی اردیبهشت‌ماه به‌طور ناگهانی و در مدت زمان کمی می‌وزد. اگر در خشکی وزیدن گیرد، همراه با گردوغبار بسیار و گاهی همراه با رگبار خفیف است و چنانچه به دریا برخورد کند، موج‌های نسبتا عظیمی ایجاد کرده و سپس فروکش می‌کند و گاهی نیز سبب غرق‌شدن لنج‌ها و کشتی‌ها می‌شود.
کوختی (Kukheti): بادی است که از جنوب غربی می‌وزد و به کوخت‌نشینان نوید کوخت‌نشینی برای صید باز شکاری می‌دهد و به همین سبب به باد کوختی معروف شده است. این باد در حوالی بیستم شهریورماه به بعد وزیدن می‌گیرد و بنا بهگفتهی سالمندان، از برّ بن‌سعود می‌آید و چون گردوغبار زیادی تولید می‌کند، در اثر آن، بازهای شکاری را در هوا پراکنده و منحرف می‌سازد و در همین زمان است که بازگیران، وسایل صید را تدارک دیده و به‌اصطلاح، کوخت می‌نشینند.
لیمر (Leymer): نام دیگر این باد «دولاب» است که گردباد عظیمی است که به‌طور ناگهانی می‌وزد و اشیای قرارگرفته در مسیر خود را در هم مینوردد. دوام چندانی ندارد و چنانچه به دریا برخورد کند، در همان لحظه‌ی وزش، آب دریا را زیر و رو می‌کند و اگر در خشکی بگیرد، درختان را بُنکن می‌کند. بیشتر در ماه آبان می‌وزد و دریانوردان نیز کم و بیش از علائم قبلی آن آگاهند و جانب احتیاط را از دست نمی‌دهند.
لچیزِب (Lechizeb): یا باد گول‌زننده و فریب‌دهنده. زمان دقیق وزش این باد به‌درستی معلوم نیست، اما بیشتر دریانوردان بر این باورند که در فاصله‌ی نیمه‌ی دوم مهرماه تا اواخر آبان‌ماه به مدت 10 تا 12 روز به‌طور ناگهانی ظاهر می‌شود و دست کمی از باد لهیمر ندارد.
باد لهیمر (لهیمار): این باد معمولا در پاییز می‌وزد. شدت این باد به‌اندازه‌ای ناگهانی و غافل‌گیرکننده است که ممکن است در عرض چند دقیقه و یا چند ساعت، خسارات سنگینی به بار آورد.
باد لوار (آتش باد): بادی است سوزاننده که از سمت جنوب غربی می‌وزد و از بیابان‌های عربستان نشئت می‌گیرد. زمان وزش باد لوار از تیرماه تا شهریورماه بوده و از بادهای موسمی استان هرمزگان است.
باد غربی: بادی بهاری است که از نیمه‌ی فروردین‌ماه تا اوایل تابستان از سمت جنوب به شمال می‌وزد و از بادهای موسمی استان هرمزگان است.
باد شرجی (شرقی): بادی است تابستانی که از بادهای بسیار نامطلوب سواحل شمالی خلیج فارس محسوب می‌شود. در فصل تابستان می‌وزد و پس از برخورد به سطح دریا، رطوبت فراوانی را همراه می‌آورد و نم نسبی هوا را به‌شدت افزایش می‌دهد. این باد گاهی با ابر و مه همراه است و در برخی نواحی نیز موجب بارندگی می‌شود.
تندباد شمال پیرزن: زمان وزیدن این باد از 10 تا 13 فروردین‌ماه و سمت آن از شمال غربی است.
باد 75: در 15 خردادماه وزیدن می‌گیرد.
باد 90: سه ماه بعد از نوروز وزیدن می‌گیرد و آن باد را خارک‌رنگ نیز می‌نامند.
باد 105: وزش آن در پانزدهم تیرماه است.
باد 125: در سوم تا پنجم مردادماه می‌وزد و خارکِ درخت خرما را تبدیل به رُطب می‌کند و انجیر را هم پخته می‌کند.
نتیجه‌گیری
در این مقاله به‌صورت میدانی و استناد به اطلاعات 60 سال اخیر در مراکز هواشناسی استان‌های ساحلی خلیج فارس، موارد و نکات اصلی شناخت بادها به‌صورتی که قابلیت استفاده برای دریانوردان را داشته باشد آورده شد و انتظار می‌رود دریانوردان با مطالعه‌ی این تحقیق، نسبت به شناخت این بادها اقدام کرده تا از حوادث ناگواری که هر سال در آب‌های خلیج فارس رخ می‌دهد، جلوگیری کنند. |
منابع:
1 ـ هواشناسی دریایی، فرامرز نصری، انتشارات جهان نو (دانشگاه علوم دریایی امام‌خمینی(ره))، چاپ اول: 1386.
2 ـ آب و هواشناسی نظامی، علی حنفی، انتشارات دافوس، چاپ اول: 1394.
3 ـ آب و هواشناسی دینامیکی، دکتر حسن لشکری، انتشارات دانشگاه شهیدبهشتی، چاپ اول: 1394.
Meterology for Seafares: By: Lieutenant – Commender RM. Frampton ,R.N., M.N.I., Met.S.,F.R.S.A and P.A. Uttridge, B.Sc., M.Sc.,F.R. Met. S.
Meteorology for Seaman: Commander C.R.Buegess, O.B.E. , R.N.F.Met.S.