اشاره بندر و دریا | همهی شهرهای ساحلی بزرگ و مهم دنیا، ازجمله برخی کشورهای کوچک همسایه ایران، بدون استثنا، دارای یک یا چند نماد شهری معروف هستند که بهعنوان مرکزیت یک مجموعهی تفریحی و گردشگریِ بزرگ، ایفای نقش کرده و چهرهی شهرهای ساحلی را متحول کردهاند. متاسفانه هیچیک از شهرهای ساحلی ما (نه در شمال و نه در جنوب کشور) سازههای فاخر معروف و شناختهشدهی مهندسی بهعنوان نماد شهری و جاذبهی گردشگری ندارند. در اینجا بهمنظور کمک به روشنترشدن ذهن مدیران ارشد و مدیران استانهای ساحلی کشور، سعی میکنیم برخی از این نمادهای معروف را معرفی کنیم. از سوی دیگر، معتقدیم که برای ایجاد تحول در شهرهای ساحلی ایران و کمکردن فاصله با کشورهای همسایه، باید دیدگاههای مدرن مهندسی در مدیران ایرانی تقویت و دیدگاههای سنتی گذشته اصلاح شوند. از این رو، برای نشاندادن قابلیت اجرا و امکانپذیری چنین طرحهایی، ابتدا به بررسی برخی کشورهای کوچک همسایه پرداختهایم که از نظر وسعت، جمعیت و تواناییهای طراحی و مهندسی در سطح پایینتری از ایران قرار دارند. در شمارههای قبل به نمادهای شهریِ کشورهای کویت (شهر ساحلیِ کویت)، آذربایجان (شهر ساحلیِ باکو)، گرجستان (شهر ساحلیِ باتومی)، قطر (شهر ساحلیِ دوحه) ، امارات متحده عربی (شهر بندریِ دوبی)، اوکراین، مالزی (بندر کوالالامپور)، سنگاپور و ژاپن پرداختیم. در این شماره به سراغ بزرگترین مجسمهها دنیا میرویم.
مجسمههای غولپیکر باستانی
ساخت مجسمههای عظیم برای یادبود شخصیتهای بزرگ ملی یا مذهبی قدمت چندهزارساله در دنیا دارد. مجسمهی ابوالهول که بهوسیلهی مصریان باستان ساخته شده، در حدود ۲۰ متر ارتفاع داشته و هنوز هم جزء بزرگترین مجسمههای جهان محسوب میشود. این مجسمه بخش زیادی از عمر خود را در زیر شنهای بیابانهای مصر گذرانده و همواره با رمز و رازهایی همراه بوده و گمانهزنیهای زیادی دربارهی قدمت و هدف از ساخت و روش ساخت آن وجود دارد. مجسمهی ابوالهول که رو به شرق و محل طلوع آفتاب و همچنین رو به رود نیل قرار دارد، در فلات جیزه، در حدود ۱۰ کیلومتری غرب قاهره و سواحل غربی رود نیل واقع شده است. در گذشته پادشاهان و فرعونهای مصر بهعنوان نمادی از خدای آفتاب، این مجسمه را پرستش میکردند و آن را عامل پرآبی رود عظیم نیل میدانستند، چراکه معیشت بخش عمدهی مردم وابسته به آب رود نیل بود. این بنا بزرگترین بنای باقیمانده از دنیای باستان است که طول آن 73 متر و ارتفاع آن در برخی جاها به ۲۰ متر میرسد. مقبرهی کوچکی که میان دستهای مجسمه قرار دارد، حاوی چندین لوحهی سنگی حکاکی شده است که بهوسیلهی فراعنه و برای ادای احترام به خدای خورشید در این مکان قرار داده شده است. امروزه این بنای غولپیکر و باارزش، یکی از نمادهای معروف کشور مصر و یک جاذبه مهم گردشگری است.
در شمال غربی شهر کابل، پایتخت افغانستان منطقهای وجود دارد که منزلگاه مبلغان بودایی بوده است. میان سدههای اول و سوم پیش از میلاد، راهبان بودایی در ولایت بامیان، معابد و دیرهای بیشماری را در دل کوههای سنگی حفر کردند. با تهاجم مغولها، مناطق اطراف ویران شد و مجسمهها و معابد بوداییان به تاراج رفت. دو پیکرهی بسیار چشمگیری که هنوز باقی ماندهاند، مجسمههای غولپیکر بودا هستند که یکی ۱۷۳ متر و دیگری ۱۲۰ متر ارتفاع دارد. هر دو مجسمه در درون صخرهای عظیم تراشیده شدهاند. یک انسان بهراحتی میتواند در میان دو انگشت شست پای این مجسمه قدم بزند. مجسمه دوم در درون صخره تراشیده شده و اطراف آن را درهای ورود به معابد سابق فراگرفته است. امروزه مهندسان متحیر هستند که چگونه دو هزار و 200 سال قبل با ابتداییترین وسایل بشری، مجسمهای 173 متری، با دقتی زیاد، نقشهبرداری و اجرا شده است.
در کشور چین، مجسمه غولپیکر بودا لِشان با ارتفاع 70 متر قرار گرفته است. از این مجسمه با قدمتی بیش از یکهزار و 300 سال، بهعنوان یکی از بزرگترین مجسمههای سنگی بودا در جهان یاد میشود. جذب سالیانهی میلیونها بازدیدکننده ازجمله زائران بودایی، این مجسمه را به یک مقصد مقدس و گردشگری تبدیل کرده است. این مجسمه در حالی که جریان رودخانه از زیر پاهای آن عبور میکند، شخصیتی است ستبر همراه با لبخندی راهبانه که دست خود را بر روی زانوهایش گذاشته و در حال استراحت و با آرامش به سراسر مسیر رودخانه خیره شده است. جاذبهی این مجسمه نهتنها در اندازه، بلکه در هنر معماری و نوع ساخت آن نیز نهفته است. تمام این مجسمه را به جز گوشها از سنگ ساختهاند. گوش این مجسمه را از چوب ساختهاند و سپس بر روی آن خاک رس قرار دادهاند. موهای بودا هم بهصورت بسیار ماهرانهای همراه با یک هزار موج و تاب در سر آن طراحی و ساخته شده. طراحی مبتکرانه چند معبر تخلیه آب پنهان در داخل مو، یقه، قفسه سینه و پشت گوش بودا از فرسایش جدی این مجسمه در برابر تغییرات هوا در طی بیش از هزار سال جلوگیری کرده است. گفته میشود که مجسمه لِشان برای آرامکردن آبهای متلاطم که مانع عبور قایقها و کشتهشدن تعداد زیادی از مردم در طول سال میشده، ساخته شده است. افراد چین باستان ساخت این مجسمه با چنین اندازه و ساختاری را راهی برای تشکر از خدا دانستهاند. در این مکان و صخرهها هزاران مجسمه بودایی حکاکی شدهاند، بهطوری که این کوه را به یک موزه کندهکاری بودایی تبدیل کرده است. این مجسمه جزء مراکز میراث جهانی یونسکو محسوب میشود. این مسلم است که اروپاییها در دوران باستان هیچگونه مهارت و رکوردی در ساخت مجسمههای غولپیکر نداشتهاند.
رقابت سنگین در شرق و جنوب آسیا برای ساخت بلندترین مجسمههای دنیا
در دوران معاصر، ابتدا رکورد بلندترین مجسمههای دنیا در اختیار اروپا و آمریکا بود و ساخت آنها را مصادف با ابهت و برتری خود نسبت به بقیه کشورها میدانستند، مانند ساخت مجسمه آزادی آمریکا در سال 1886 (136 سال پیش) به ارتفاع 46 متر و مجسمهی مام میهن روسیه در سال 1967 (55 سال قبل) به ارتفاع 83 متر، ولی امروزه این کشورها هیچ جایگاهی در این حوزه ندارند و این رقابت به شرق و جنوب آسیا منتقل شده است. بلندترین مجسمههای دنیا به ترتیب عبارتاند از: مجسمه وحدت هندوستان به ارتفاع 179 متر (ارتفاع با پایه 182 متر) در سال 2018، بودای معبد بهار به ارتفاع 126 متر (ارتفاع با پایه 153 متر) در چین در سال 2008، مجسمه طلایی خاتاکان در میانمار به ارتفاع 127 متر در سال 2008، مجسمه خاکستریرنگ یوشیکو به ارتفاع 120 متر در ژاپن در سال 1993، مجسمه گوآنیین چین به ارتفاع 108 متر در سال 2005، مجسمه امپراتورها یوآن و هوآنگ چین به ارتفاع 106 متر در سال 2007، مجسمه سفیدرنگ سندای دی کانن ژاپن به ارتفاع 100 متر در سال 1990، مجسمههای دوقلوی طلایی هزار دست و هزار چشم چین به ارتفاع 99 متر در سال 2003، مجسمه طلایی بودای تایلند به ارتفاع 92 متر در سال 2008، مجسمه خاکستری بودای بزرگ چین به ارتفاع 88 متر در سال 2008. ملاحظه میشود که پنج کشور هند، چین، ژاپن، میانمار و تایلند برای ساخت بلندترین مجسمههای دنیا در رقابت هستند همانطور که کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس (امارات، کویت، عربستان و قطر) همواره در حال رقابت برای ساخت بلندترین برجهای دنیا هستند و در این میدان رقابت، در چند دههی گذشته، هیچ اسمی و رتبهای از کشور بزرگ ایران وجود ندارد. نکتهی جالب دیگر در این است که تقریبا همه این مجسمهها در کمتر از 20 سال اخیر ساخته شدهاند و این رقابت، تازه آغاز شده است، بهطوری که دو سال پیش هند موفق شد رکورد بلندترین مجسمه دنیا را به ارتفاع 179 متر از آنِ خود کند، اما سؤالی که پیش میآید این است که علت این رقابت در شرق و جنوب آسیا چیست؟ در این زمینه میتوان دو علت اصلی را بهطور مشترک در آنها ملاحظه کرد:
1 ـ ایجاد نمادهای شهری جدید و معروف برای جلب گردشگر داخلی و خارجی؛
2 ـ توزیع عادلانهتر ثروت و درآمد در نقاط دوردست و محروم؛ چراکه نگاهی به نقشه جغرافیایی محل ساخت این نمادها نشان میدهد که شهرها و مناطقی انتخاب شدهاند که پیش از آن هیچگونه جاذبهی گردشگری و شهرتی نداشتهاند. در مناطق محل استقرار این نمادها و مجسمهها بهعنوان مرکز یک مجموعه گردشگری بزرگ، صدها یا هزاران فرصت شغلی برای مردم بومی ایجاد میشود. برخی مجسمههای معروف دیگر در آمریکای جنوبی مانند مجسمه مسیح در ریودوژانیروی برزیل (به ارتفاع 38 متر در سال 1931) جایگاهی در رتبههای برتر ندارند، ولی بهخاطر قرارگرفتن در منطقهای مرتفع و زیبا شهرت جهانی دارند. تقریبا در همه این مجسمهها امکان دیدی زیبا و وسیع از بالا بر روی شهر فراهم میشود (چیزی که بهسختی در شهرهای ساحلی ایران ممکن است).
در ادامه، فقط برخی از این نمادها که در شهرهای ساحلی و در ساحل رودها ساخته شدهاند، ذکر میشوند.
وحدت هند، بلندترین مجسمه جهان (STATUE OF UNITY)
در روزهای پایانی سال ۲۰۱۸، عنوان بلندترین مجسمهی جهان، رسما به مجسمهی وحدتِ هندوستان داده شد. این مجسمه دستِ کم ۵۲ متر از مرتفعترین مجسمه قبلی، بلندتر است و با ۱۷۹ متر ارتفاع (ارتفاع با پایهی زیر آن، 182 متر)، سرآمد تمام مجسمههای موجود در دنیاست. مجسمه وحدت، در نزدیکی سد نارمادا که بر روی رودخانه نارمادا بسته شده، قرار دارد و از طریق شهرهای سورات، وادودارا و احمدآباد قابل دسترسی است. این مجسمه متعلق به سردار والابای پاتل، سیاستمدار شهیر هندی است که با تلاشهایش برای یکپارچهساختن کشور هند در دهه ۱۹۴۰ به نام مرد آهنین هند لقب گرفت. فضای داخلی بزرگترین مجسمهی دنیا که شامل ۱۸۰ هزار متر مکعب است، با بتن پر شده است. این مجسمه که کمتر از پنج سال، ساخت آن به طول انجامیده است، بزرگترین، مرتفعترین و غولپیکرترین مجسمه در جهان است. طراح و سازنده هندی این مجسمه که رام ساتور نام دارد، برای ساخت چهرهای کامل از سردار پاتل، تقریبا دو هزار عکس از او را جمع آوری کرد و با افرادی که از نزدیک او را دیده بودند و همچنین مورخان صحبت کرد. این اثر بزرگ، فقط یادبودی خاموش نیست، بلکه نمادی از هندوستانی رو به پیشرفت است. جالب است که هند هماکنون سرگرم ساخت مجسمه عظیم دیگری به نام «Shivaji» به ارتفاع 210 متر است که به شمایل مردی سوار بر اسب و شمشیر در دست است که بازهم رکورد بلندترین مجسمه دنیا را به نام هند ثبت خواهد کرد.
مجسمه گوآنیین (Guanyin)
این مجسمه که ۱۰۸ متر ارتفاع دارد، در ساحل جنوبی جزایر هاینان (متعلق به چین) و مجاورت شهر سانیا و در داخل دریای جنوبی چین قرار گرفته است. این اثر سه صورت دارد که یکی بهسمت داخل جزیره و دو صورت دیگر بهسمت دریای جنوبی چین قرار گرفتهاند. ساخت آن شش سال به طول انجامیده و در سال ۲۰۰۵ به پایان رسید. این مجسمه بر روی جزیره مصنوعی زیبای دایره شکل کوچکی به قطر 850 متر ساخته شده که با پلی 380 متری به خشکی وصل میشود. شهر سانیا تا قبل از سال 2005 شهری دورافتاده و غیر توریستی در جنوب چین محسوب میشد که فاصلهی هوایی آن از پکن دو هزار و 500 کیلومتر و فاصلهی زمینی آن سه هزار و 600 کیلومتر است. دولت چین با هدف توزیع متوازن درآمد گردشگری در مناطق دورافتاده در 20 سال اخیر اقدام به ساخت مجسمههای غولپیکر متعدد در نقاط مختلف چین کرده است که اغلب آنها از مرکز چین و مراکز گردشگری شناختهشده چین دور هستند. ساخت این مجسمه عظیم و مجموعه گسترده اطراف آن در شهر سانیا باعث رونق گردشگری و ایجاد هزاران فرصت شغلی جدید شده است. چنین الگویی را میتوان برای توسعهی سواحل مکران و هدایت گردشگران داخلی بهسمت این مناطق استفاده کرد و موجب آبادانی مناطق دور از پایتخت و مناطقی شد که آثار باستانی و تاریخی ندارند، هرچند که ساخت همین نمادهای شهری پس از گذشت چند دهه در نقش آثار تاریخی نیز خواهند بود.
ارتفاع دکلهای برق فشار قوی؛ بلندتر از برخی نمادهای معروف دنیا!
همت ما در حوزه ساخت نمادهای شهری متاسفانه حتی بهاندازهی ساخت دکلهای برق فشار قوی با ارتفاع 50 متر نیز نبوده است. این دکلها بسیار مستحکم بوده و سالهای طولانی در معرض باد و باران دوام میآورند و دهها هزار نمونه از آن در سرتاسر ایران ساخته و نصب شدهاند. سازههایی مشابه این را میتوان بهعنوان سازهای مستحکم داخل یک مجسمه یا نمادی بزرگ در نظر گرفت که اگر در منطقهای مرتفع از سطح زمین نصب شوند، میتوانند بهعنوان یک نماد شهری معروف، شناخته شوند. در برخی شهرهای ساحلی کوهستانی شمالی که کوه و دریا به هم نزدیک هستند، مانند رامسر بهراحتی میتوان مجسمه یا نمادی 50 متری را با نصب بر بالای کوه به نماد شهری پربازدیدی تبدیل کرد. معمولا برای افزایش ارتفاع مجسمه یا نماد، در زیر آن پایهی مرتفعی قرار میدهند، همانند مجسمه آزادی آمریکا. ارتفاع خود این مجسمه 46 متر است که یک پایه بتنی با ارتفاع 47 متر در زیر آن قرار گرفته و ارتفاع کل مجسمه از سطح زمین را به 93 متر رسانده است. این در حالی است که بلندترین مجسمه ایران فقط به ارتفاع 15 متر است که در کردستان قرار دارد. واقعا این جای سؤال است که چرا دیدگاه و دورنمای فکری طراحان، مهندسان و مدیران ایران در ساخت نمادهای شهری تا این حد کوتاه هست که حتی نمیتوانند یک نماد شهری را در حد ارتفاع یک دکل برق فشار قوی اجرا کنند؟! ایدههای مهندسی بسیار متنوع و کمهزینهای را برای طراحی و ساخت نمادهای شهری در شهرهای ساحلی میتوان در نظر گرفت که عامل رونق گردشگری و کسب درآمد برای مردم و شهرداری آن مناطق باشد. این را باید با اطلاع رسانی و آگاهسازی، سرلوحهی فعالیت مدیران شهرهای ساحلی قرار دهیم: «هر شهر ساحلی، یک نماد شهری فاخر و معتبر».
بلندترین مجسمه ایران
بزرگترین مجسمه ایران به یادبود مقاومت مردم کردستان در هشت سال جنگ تحمیلی را مجسمهساز کردستانی ـ هادی ضیاءالدینی ـ ساخت و در فروردینماه 1399 در پارک جنگلی آبیدر سنندج نصب شد. ساخت این مجسمه دو سال به طول انجامید و به شمایل پدر و دو فرزند شهیدش ساخته شده است. این مجسمه بهصورت پنج قطعه سه متری و از جنس ورق فلزی بوده که ارتفاع آن ۱۵ متر و فونداسیون آن نیز هفت متر است، یعنی مجموعا با ارتفاع 22 متر از سطح زمین. بهگفتهی کارشناسان، این مجسمه بزرگترین پیکرهی ساختهشده در ایران است. ضیاءالدینی در مورد این مجسمه بیان میکند: «ساخت این مجسمه ۹ سال پیش، از طرف بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس سفارش داده شد. پس از طراحی ایدهی اثر، آن را با سفارشدهنده هماهنگ و شروع به ساخت اثر کردیم. این مجسمه «نماد ایثار و مقاومت مردم کردستان» است، لذا باید تا جای ممکن بزرگ و فاخر ساخته میشد. این اثر ۹ سال پیش سفارش داده شد و پس از دو سال، کار ساخت مجسمه تمام شد، ولی انتخاب محل نصب و دریافت مجوزهای آن هفت سال طول کشید! الان این مجسمه بهعنوان بلندترین مجسمه ایران شناخته شده است. انجام چنین پروژههایی به این صورت است که به یک اکیپ کاری نیاز دارد. ساخت این اثر نیز یک بخش هنری و اجرایی داشت که برای بخش هنری آن، خودم ماکتی ساختم و یکی از دوستانم آن ماکت را به ورقی فلزی تبدیل کرد. مجسمههای بزرگ در خیلی از کشورها هست، ولی جای آن در ایران واقعا خالی بود. این در حالی بود که توان ساخت اثری با ابعاد دو یا چند برابر را داشتیم. من نیز این اعتماد را به خودم داشتم که میتوانم چنین اثری بسازم. از طرف دیگر موضوع «ایثار و مقاومت مردم کردستان» تنها به شخصی خاص مانند سعدی یا فردوسی یا مقطع زمانی مشخصی مربوط نمیشود؛ بلکه به تاریخ ماندگاری ملت و مملکتی در مقابله با نابسامانیها برمیگردد و به همین جهت مسئلهی خیلی ارزشمند و مهمی بود و باید تا جای ممکن مرتفع و بزرگ ساخته میشد. چنین کاری تاکنون بازتاب خوبی پیدا کرده و میکند و خیلیها مشتاق هستند آن را از نزدیک ببینند. این اثر جدا از ارزشها و بحث محتوایی، به عاملی برای جذب گردشگر در استان و شهر ما تبدیل خواهد شد.» این مجسمهساز درباره اینکه آیا در آینده باز هم اثری با این مقیاس یا بزرگتر خواهد ساخت؟ اظهار میکند: «متاسفانه ساخت چنین آثاری دست ما نیست. یک مجسمهساز آرزوی ساخت آثاری بلندتر و فاخرتر را دارد، ولی ساخت و نصب هر اثر هنری در داخل شهر باید از طرف شهرداری و مقامات استانداری سفارش داده شود. امیدوارم مشکلات خیلی پیشپاافتادهای که برای نصب این اثر اتفاق افتاده دیگر پیش نیاید؛ یعنی نصب مجسمهای که میتوانست هفت سال پیش نصب شود، چند سال به تعویق افتاد و عوامل سازندهی آن تا حد زیادی اذیت شدند.»
اینکه بالاخره پس از دهها سال در تاریخ معاصر ایران مجسمهای بالای پنج متر در کشور ساخته شده، جای بسی خوشحالی است، بهویژه اینکه در منطقهای زیبا، مرتفع و بر فراز شهر نصب شده است، ولی سؤالات مهمی در این زمینه مطرح است که میتواند راهگشای آینده باشد:
1 ـ آیا شأن، قواره و اندازه ایران تا همین حد است که بزرگترین مجسمه آن مجسمهای 15متری باشد؟ کشوری که بهطور باستانی در آن غولپیکرترین مجسمههای دنیا ساخته میشدند که تا به امروز هم وجود دارند، حالا در حدی تنزل کرده که علیرغم امکانات مدرن امروزی و ساخت مجسمههای متعدد بالای 150متری در دنیا، ساخت مجسمهای 15متری برایش یک رکورد محسوب میشود.
2 ـ معمولا نمادهای شهری بهعنوان عاملی برای اشتغالزایی و کسب درآمد مردم یک منطقه ساخته میشوند، نه اینکه در منطقه دور و متروکهای ساخته شده و رها شوند. چرا هیچگونه امکانات گردشگری، خدماتی و تجاری در اطراف این نماد وجود ندارد؟ چرا اگر طرحی هم پس از دهها سال اجرا میشود، بهطور ناقص اجرا شده و رها میشود؟ موقعیت کوهستانی این مجسمه شبیه محل استقرار مجسمه عظیم 88 متری «Dai Kannon» در ژاپن است که در ساحل رودخانهی «Sorachi» ساخته شده و زمینهای اطراف آن تبدیل به یک پارک بزرگ 15هکتاری به نام «Miyako» شده است.
3 ـ چرا باید مکانیابی یک مجسمه و اخذ مجوزهای آن هفت سال طول بکشد؟ آیا از قبل برنامهریزی از طرف استانداری، فرمانداری و شهرداری برای ساخت این مجسمه انجام نشده بوده؟!
با مروری بر وضعیت این یک نمونه میتوان تا حدودی دریافت که چرا کشور ما در حوزهی نمادهای شهری و توسعهی گردشگری مدرن تا این حد عقب افتاده است. موقعیت خوب درآمد گردشگری ایران در شهرهای ساحلیِ شمالی میتواند نقطهی شروع خوبی برای حرکتی جدید در «ساخت نمادهای شهری بهعنوان مرکز مجموعههای گردشگری فاخر و مدرن» باشد و بهمرور، این حرکت به سواحل جنوبی کشور نیز تعمیم داده شود. باید بپذیریم که نگاه مدیران و تصمیمگیران این حوزه جدی نیست؛ در نتیجه برای تعالی آن باید آگاهسازی و اطلاعرسانی کنیم. انتشار مطلب حاضر و سلسله مطالب قبلی در نشریهی «بندر و دریا»، قدمی است در این راه. اگر چنین حرکتی از همین حالا آغاز شود و یک سال برای مقدمات طراحی، انتخاب طرح، جانمایی و پنج سال برای ساخت و تکمیل یک نماد فاخر شهری نیاز باشد، در بازهی زمانی ششسالهای (تا 1406) همهی شهرهای ساحلی شمال و جنوب ایران، نمادهای فاخر شهری مختص به خود خواهند داشت. باور داشته باشیم که اگر همت کنیم، خیلی زود این شعار، محقق خواهد شد که: «هر شهر ساحلی، یک نماد شهری فاخر و معتبر». |