کریدور حمل‌ونقلی «ترانس‌کاسپین»، اروپا و آسیا را به همدیگر وصل می‌کند و با مشارکت کشورهای قزاقستان، آذربایجان، گرجستان، ترکیه، اوکراین و چین، از طریق دریای خزر به آذربایجان و همچنین به برخی از بنادر واقع در مسیر از قبیل «پوتی» و «باتومی» گرجستان و «کنستانتا» در رومانی متصل است. این مسیر با احیای کریدور تعریف‌شده در آتش‌بس سناریوی قره‌باغ، ترکیه را مستقیما به آذربایجان وصل کرده و این کشور را در جایگاه ویژه قرار می‌دهد.
با نگاهی عمیق به اصلی‌ترین مفاد آتش‌بس جنگ ارمنستان و آذربایجان، بهوضوح می‌توان به هدف اصلی سناریوی ازپیشطراحیشده پی برد؛ سناریویی که پایه‌های عملی آن در مورخ ۱۵ نوامبر ۲۰۱۷ (۲۴ آبان ۱۳۹۶) در عشق‌آبادِ ترکمنستان در سطح وزیران با امضای کشورهای افغانستان، ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه، آغاز و با امضای متن آتش‌بس جنگ آذربایجان و ارمنستان تکمیل شد. مفاد مذکور در آتش‌بس امضاشده میان رؤسای جمهوری آذربایجان، روسیه و نخست‌وزیر ارمنستان بر ایجاد یک کریدور حمل کالا و مسافران در خاک ارمنستان تکیه دارد که آذربایجان را به نخجوان وصل خواهد کرد. نظارت بر این کریدور بر عهده قوای حافظ صلح روسیه و به معنای حذف استفاده از خاک ایران است؛ یعنی از تنها مسیر کوتاه زمینی که نخجوان را به سرزمین مادری آذربایجان وصل می‌کند. نکته قابل توجه اینجاست که در این میان، ترکیه به‌عنوان معمار و ذینفع اصلی این سناریو، تنها یک روز بعد از اعلام آتش‌بس قره‌باغ، اعلام می‌کند که قصد احداث خط آهن از شهر «قارصِ» ترکیه تا نخجوان را دارد.
با بررسى اجمالى آمار کالاهاى ترانزیتى گمرک ترکیه و آذربایجان از مسیر ایران، می‌توان تا حدودى به میزان ابعاد اقتصادى این سناریو که از سهم ترانزیت ایران حذف می‌شود، پى برد. آمارهای گمرک ترکیه برخلاف گمرک ایران، تنها کالاهایی را شامل می‌شود که از کشور مبدا خریداری شده و کالاهای ترانزیتی را در آمارهای واردات از کشور مبدا لحاظ می‌کند. برای نمونه، آمارهای ترکیه نشان می‌دهد در ۹ ماه ابتدایی ۲۰۲۰، حدود ۷۸۲ میلیون دلار کالا از ایران وارد کرده، اما آمارهای گمرک ایران نشان می‌دهد حتی صادرات هفتماهه ابتدایی سال جاری خورشیدی کشور به ترکیه، بیش از 4/1 میلیارد دلار بوده است. بدین ترتیب، در اصل بیش از نیمی از کالاهایی که از ایران وارد ترکیه شده، در واقع کالاهایی است که تجار ترک از کشورهای دیگر خریداری کرده و از مسیر ایران به ترکیه ترانزیت کرده‌اند. در مورد صادرات ترکیه به ایران نیز این موضوع صادق است. آمارهای ترکیه نشان می‌دهد در ۹ ماه سال جاری میلادی 5/1 میلیارد دلار صادرات به ایران داشته، اما آمارهای گمرک ایران این رقم را برای هفت ماه سال جاری خورشیدی بیش از 2/2 میلیارد دلار گزارش داده است. با این حساب، بیش از ۷۰۰ میلیون دلار کالایی که از ترکیه به ایران وارد شده، در واقع برای ترانزیت به دیگر کشورها بوده است.
ترکیه از طریق ایران بخشی از کالاهای صادراتی خود را به برخی کشورها مانند آذربایجان (سالانه ۱۰۰ میلیون دلار)، کشورهای آسیای میانه، افغانستان و پاکستان صادر می‌کند. بدین ترتیب، نقش ایران در ترانزیت منطقه‌ای کالا چشمگیر است، اما با ایجاد کریدور نخجوان ـــ ارمنستان ـــ آذربایجان، ترکیه می‌تواند از مسیر بسیار کوتاه‌تری کالاهای خود را به آذربایجان و کشورهای آسیای میانه ارسال کند.
چند سال پیش خط آهن باکو ـــ تفلیس ـــ قارص راه‌اندازی شد و هم‌اکنون بخش قابل توجهی از کالاهای صادراتی و وارداتی آذربایجان، هم به ترکیه و هم کشورهای اروپایی و آفریقایی از همین مسیر می‌گذرد. برای نمونه طی سه سال گذشته، صادرات آذربایجان به ترکیه 5/1 میلیارد دلار و وارداتش از ترکیه نیم میلیارد دلار افزایش داشته است. اکنون ترکیه در نظر دارد خط آهن قارص ـــ نخجوان را نیز احداث کند. با این رویکرد، نقش ترانزیتی ایران در منطقه کم‌رنگ‌تر خواهد شد و دیگر نیازی به گاز ایران برای نخجوان نخواهد بود. جمهوری خودمختار نخجوان با باریکه‌ای به نام «صَدَرَک» با ترکیه مرز مشترک دارد. نکته حائز اهمیت، وجود خط آهن در مسیر نخجوان ـــ ارمنستان ـــ آذربایجان است که از زمان شوروی سابق طی ۵۰ سال فعال بود و اکنون دوباره این مسیر به‌نحوى وارد مدار خواهد شد که تنها ۵۰ کیلومتر از این مسیر در خاک ارمنستان قرار دارد و تعمیر آن شاید چند ماه نیز به طول نکشد.
از طرفی نخجوان برای بیش از دو دهه است که گاز خود را از ایران تامین می‌کند. آذربایجان در منطقه مرزی آستارا روزانه یک میلیون متر مکعب گاز به ایران تحویل می‌دهد و ایران ۱۵ درصد آن را به‌عنوان حق ترانزیت کسر کرده و بقیه را تحویل نخجوان می‌دهد. ترکیه و آذربایجان در زمستان سال گذشته توافق کردند که خط لوله گازی در مسیر شهر «ایغدیرِ» ترکیه تا نخجوان کشیده شود و دیگر نیازی به گاز ایران نخواهد بود. هم‌اکنون آذربایجان از دو مسیر به ترکیه گاز صادر می‌کند: باکو ـــ تفلیس ـــ ارزروم و خط لوله کریدور جنوبی که هر دو آن‌ها از منطقه‌ی «قارصِ» ترکیه می‌گذرند و از این منطقه تا ایغدیر، خط لوله جداگانه گازی موجود است.
ترکیه برای دسترسی به آسیای مرکزی بدون حضور ایران، در نشستی در ترکمنستان، مسیر «راه لاجورد» را معرفی کرده است. «راه لاجورد»، افغانستان را از مسیر ترکمنستان، آذربایجان و گرجستان به دریای سیاه و درنهایت از مسیر ترکیه به دریای مدیترانه و اروپا متصل می‌کند. این مسیر تاریخی تجارت سنگ لاجوردِ بدخشان است. آنکارا با تکیه بر انجمن کشورهای ترک‌زبان، با شعار اتصال این کشورها از ارومچی تا استانبول، طرح «راه لاجورد» را مطرح کرده است که در آن با اتصال بنادر ترکمن‌باشیِ ترکمنستان و آکتائوی قزاقستان به بندر باکو و بهره‌بردارى کامل از آن، کریدور مسیر جاده‌ای ایران که بخشى از کریدور شرقى و غربی را شامل می‌شود، حذف خواهد شد.
سال‌ها قبل ایران در معامله قرن، یعنی خط لوله باکو ـــ تفلیس ـــ جیحان در انزوا قرار گرفت، درحالی‌که اگر شاهرگ انتقال انرژی آذربایجان از داخل خاک ایران عبور می‌کرد، امروزه بسیاری از مشکلات پیش‌پاافتاده‌ی سیاسی بین ایران و آذربایجان نیز برای همیشه حذف شده بود. |